سفری پارودیک به میان رودان

صمد چینی فروشان (عضو کانون ملی منتقدان تئاتر ایران)

 

در نگارش و اجرای نمایش "داستان میان رودان"، علی شمس در مقام طراح صحنه و نویسنده و کارگردان، بی هیچ ادعای روشنفکرانه و بی هیچ تلاش خودنمایانه ای، نمایش پرشعبده ای را خلق می کند که به ظاهر، جز خنداندن تماشاگر و سرگرم سازی او از طریق کاربرد شگفتی های شعبده، در کنار برخی شوخی های جذاب و بعضا حتی سطحی با خدایان و اساطیر باستانی متعلق به هزاره های پنجم و ششم قبل از میلاد و شوخی با مبانی تمدن و حتی برخی کهن الگوهای زبانی و ادبی هیچ هدف دیگری را دنبال نمی کند. اما "داستان های میان رودان"، از منظری عمیق تر و در لایه های پنهان تر خود، کاملا هدفمند و حساب شده، ساخت شکنی و تقدس زدایی از الگوهای ذهنی ویژه ای را هدف قرارداده است که طی سالیان دراز، زمینه ساز برخی توهمات تاریخی رایج درخصوص مبانی باستان و تاریخی تمدن بشری و نیز تمدن ایرانی بوده و هستند.

 براین اساس، "داستان های میان رودان"، بر مسیر پرخطری گام برمی دارد که می تواند از چند سو مورد هجوم انواع قضاوت های روا و ناروا  قراربگیرد: گروهی ممکن است آن را به سطحی نگری تاریخی متهم کنند. گروهی دیگر ممکن است، با قدری همدلی بیشتر، آن را در زمره کمدی های آزاد با رویکردی خاص و عمدتا غیرعوامانه قراردهند. گروهی هم ممکن است با تکیه بر نوعی اصولگرایی تاریخی و زبان شناختی، بخاطر شوخی های مضحک متن و اجرا  با اسطوره ها و تاریخ و زبان، به تخطئه و انکار تمام و کمال آن برخیزند. البته گروه دیگر هم وجود خواهند داشت که متن و اجرای جذاب و تحسین برانگیز آن را، از یکسو به خاطر دریچه تازه ای که درتئاتر ایران معاصر به روی کمدی می گشاید  و از سوی دیگر بخاطر رویکرد ساختارشکنانه پسامدرنی که به تاریخ و اساطیر و بسیاری از مقدسات فرهنگی موهوم رایج و تقدیس شده داشته است، البته با قدری مسامحه، مورد تقدیر و تحسین قراردهند. البته در این میان، خواهند بود کسان دیگری هم که  ضمن تکریم و تقدیر از وجوه کمدیک و نشاط آور "داستان های میان رودان"، آن را  بخاطر فقدان رویکردی آگاهی بخش و روشنفکرانه نسبت به تاریخ و زبان و اساطیر باستان، مورد  نکوهش و سرزنش قرار بدهند. و این همان موقعیت شناخته شده  و آشنایی  است که در همیشه  تاریخ تکامل هنر و فرهنگ، دست آوردهای ابداع آمیز و ساختار شکنِ البته، اصیل، با آن مواجه بوده و خواهند بود. بنابراین و از همین منظر، "داستان های میان رودان" در هر دو حوزه متنی و اجرایی، اثری قابل تامل است که جا دارد طی روزهای آینده با نگرشی عمیق تر و عاری کلیشه های رایج جشنواره ای به آن پرداخته شود.

"علی شمس"، با رویکردی پسامدرن به تاریخ و پیدایش زبان و خط و مفاهیم انسانی،  بین النهرین را به عنوان خاستگاه تمدن، بستر رویکرد نوینی به کمدی قرارمی دهد که درآن، نه فقط تاریخ و اسطوره که حتی  قواعد ساختاری روایت نیز به بازی گرفته می شود. که حاصل آن، فضای شوخ و شنگ و در عین حال طنزآمیزی است که ما را در کنارخندیدن به رویدادهای غریب جاری برصحنه، به بازنگری در باور های ذهنی کلیشه شده مان نسبت به تاریخ گذشته و امروز مان  فرا می خواند. درواقع "علی شمس" با دریدن پرده تیره و تاری که از اساطیر و سنگ نبشته ها و تاریخ، حریمی مقدس و غیرقابل نفوذ ساخته است، افق تازه ای برای اندیشیدن به گذشته  می گشاید، دریچه ای که از منظر آن می توان به حقایق بسیاری درخصوص امروز جهان بشری نیز دست یافت. 

"علی شمس" با محور قراردادن ایده "اتفاق"، " فرصت طلبی ها، خود خواهی و هوش و ذکاوت فردی" در شکل گیری پدیده های تاریخی، درحقیقت از ذهنیت کلیشه شده رایج و پذیرفته شده  از تاریخ، به مثابه پدیده ای فرابشری، ساخت شکنی می کند و نشان می دهد که چگونه ممکن است تاریخ نگاران و باستان شناسان، بی هیچ سند متقنی، به ذهنیت ها و باورهای ما از مبانی تمدن و تاریخ اندیشه، همچون حقایق مقدسی، شکل داده باشند. او در واقع  از طریق شوخی آگاهانه با تاریخ و اساطیر و اقوال باستان شناسان، سعی دارد ما را به بازنگری در اندیشه ها و ذهنیت هایی فرا بخواند که مطابق آنها گویا  نیروهای فرابشری در شکل دادن به رویدادهای دیروز و امروز حیات بشری دخیل بوده و هستند. خود او در گفت و گویی با هنرآنلاین می گوید:

"بشر همیشه در مورد شکل‌گیری (روندها)، اختراعات و اکتشافات ها خیال ‌پردازی کرده است. بسیاری از حوادت بر حسب "اتفاق" روی داده اند. در واقع خیلی از مواردی که الان (ازآن ها) به عنوان دستورالعمل استفاده می‌کنیم، حاصل کشف و اتفاق است. مانند اینکه دایره گرد است و اگر چرخ هم گرد باشد، (می تواند) در ارابه مورد استفاده قرار بگیرد. این مفاهیم با استفاده از کلمات در فضای کمدی به من کمک می‌کند که برای ساختن مفهوم بدلی، با مفاهیم اصلی شوخی کنم."

و می افزاید: "در واقع این نمایش، نگاهی پارودیک به سرچشمه‌ها، مفاهیم اولیه هستی، شکل‌گیری کلمات و ساخته شدن مفاهیم، مفاهیمی مانند انتقام، کشورگشایی، روابط انسانی و شکل‌گیری ملت‌ها دارد. درواقع با مفاهیم کلیدی و کهن الگو‌هایی که جوامع مدنی را شکل داده  شوخی می‌کند. البته، این مسئله تسری پیدا می‌کند و تنها به "میان رودان" محدود نمی‌شود، حتی کهن الگوهای ادبی ما را هم دربرمی‌گیرد".

 در تئاتر امروز ما چند هنرمند نوآور جریان ساز انگشت شمار در عرصه کمدی حضور دارند که هر یک به سهم خود پیشنهادهایی برای ارتقای کمدی ایرانی، با رویکردی طنزآمیز به تاریخ و ادبیات ایران و جهان ارائه کرده اند که اگر از سوی نهادهای متولی به درستی سنجیده و مورد مطالعه قرارگیرند، می توانند بنیان های کمدی ایرانی را ازآنچه این روزها، به تبعیت از حال و هوای اندیشگیِ برجای مانده یا تجدید حیات یافته از دوران آتراکسیون لاله زاری بر تئاتر ما سایه افکنده است از ریشه دگرگون کنند. نام هایی که در این تعجیل جشنواره ای به خاطر می آورم: حسین کیانی، علی دشتی، امید طاهری(ازکرمان)، علی شمس و.... هستند که علیرغم تنوع و حتی تناقض جاری در رویکردهایشان، افق های بدیع و تازه ای را به روی نمایش و تئاترکمدی ایرانی گشوده اند.

 در نمایش "داستان های میان رودان"، گویی مخاطب از طریق ماشین زمان، به پیشاتاریخ و به گذشته ای دور، به  آغاز پیدایش تمدن انسانی سفر می کند تا شاهد باشد که چگونه کهن الگوهای حک شده بر کتیبه های باستانی، می توانند برخلاف تعابیر تاریخ نگاران عهد باستان  و مفسران امروز آن ها، تفسیر و تاویل دیگرگونه ای از تاریخ ارائه کنند و این همه را "علی شمس"، با طراحی صحنه ابداع آمیز و ترفندهای تکنیکی بدیع و الگوبرداری های رفتاری از ژست ها و حرکات آئینی حک شده بر کتیبه ها و اشیاء باقی مانده از عصر باستان، از کاربرد گریم و لباس و موسیقی دراماتیک طناز و پرشوخ و شنگ، کاربرد آزاد اما جامع تکنیک های اجرایی نمایش های ایرانی و از  هدایت یکدست، پرانرژی و زیبای بازیگران و بازی های خارق العاده و بسیار جذاب داریوش موفق، امین سیاردشتی، سام کبودوند، آرش فلاحت پیشه، فرزین محدث، اصغر پیران، آرش بزرگ زاده، علی برقی و... به نتیجه دلخواه و مطلوب خود و مخاطب  رسانده است.