تولید تئاتر از متن تا اجرا

واقعیت اینست که جشنواره های تئاتری سراسر دنیا یکی از این ویژگی ها ، دو ویژگی یا مجموعه ای از این ویژگی ها را با خود به همراه دارند. رویکرد و اهداف جشنواره های مختلف بر اساس نیاز ها و برنامه های متولیان برگزاری آنها توجیه و تعریف می شوند. هدف از یک جشنواره می تواند ارزیابی برای آینده کارهای انجام شده باشد و هدف از جشنواره دیگر ایجاد فضا و بستر مناسب برای تولیدات تازه و بهتر !

جشنواره تئاتر فجر 
جشنواره بین المللی تئاترفجر مهمترین جشنواره تئاتر کشور ماست و در طول سه دهه حیاتش به عنوان بزرگترین رویداد تئاتری کشور تجربه های متفاوتی را در حوزه سیاستگذاری برنامه ریزی و برگزاری اش پشت سرگذاشته است . همه این تجربه ها حاصل ارزیابی ها، تحلیل ها و برداشت های متفاوتی بوده که مدیران هنرهای نمایشی برای هر چه بهتر برگزار شدن این جشنواره مورد آزمون و تجربه قرار داده اند به همین دلیل هم می توان جشنواره بین المللی تئاترفجر را همواره به عنوان الگوی برگزاری تمام جشنواره ای ملی و بین المللی دیگر تئاتر کشور مورد ارزیابی قرار داد.
جشنواره تئاترفجر از ابتدای برگزاری اش تا ... دوره به صورت رقابتی برگزار می شد. بدین معنا که مسولان برگزاری جشنواره تولید آثار جدید را در برگزاری این جشنواره مرکز توجه قرارداده بودند و با ایجاد فضای رقابتی توجه به تولید آثار بهتر توسط هنرمندان را مورد تأکید داشتند. 
بدین ترتیب فضای جشنواره به محملی برای عرضه آثار تازه تولید شده مبدل گردیده بود که گروه های مختلف از شهرهای مختلف در آن حضور داشتند و تازه ترین تجربیاتشان را در فرصت کوتاه برگزاری جشنواره در معرض ارائه و تماشا قرار می دادند.
چنین رویکردی از یک جهت می توانست و می تواند مطلوب به فایده باشد دلیل آن هم اینست که فضای رقابت و تازگی موجود در فضای جشنواره طراوت و شور و حال شرکت در آن را چندین برابر می کرد. به ویژه آنکه چنین فضایی انگیزه های زیادی برای مطرح شدن و دیده شدن را در گروه های جوان تئاتری به وجود می آورد و همین رویکرد هم در سال های دور باعث به صحنه آمودن گروه های نمایش و کشف استعدادهای جوان بسیاری شد که همچنین از فعالترین هنرمندان تئاتر کشور هستند. در واقع رویکرد رقابتی تازگی وطراوت را برای جشنواره به ارمغان می آورد. اما در کنار این مسئله آسیب های جدی دیگر هم متوجه برگزاری جشنواره به ویژه کیفیت آثار شرکت کننده در آن می کرد.
شاید مهمترین دلیلی که بحث رقابتی بودن جشنواره تئاترفجر را با تردید مواجه کرد جشنواره زدگی و آسیب های حاصل از آن بود. این آسیب به ویژه در مورد گروه های جوان و مخصوصاً درباره گروه های شهرستانی بیشتر دیده می شد. بسیاری از گروه های جوان و شهرستانی تمام فعالیت های تئاتری شان را به جشنواره و شرکت در آن محدود و متمرکز کرده بودند. به همین دلیلهم علاقه به فعالیت های مستمر هنری و نیز تمایل به تولید آثار برای رسیدن به اجرای عمومی رفته رفته جای خود را به گرایش افراطی برای حضور صرف در جشنواره ها تبدیل شد و برای بسیاری از هنرمندان حضور در جشنواره و مطرح شدن در آن کفایت می‌کرد.
البته در همین محدوده نیز همواره امکان فراتر رفتن از جشنوراه برای گروه های نمایشی وجود داشت. خیلی از گروه های حرفه ای تئاتری پس اجرای موفق آثارشان در جشنواره می توانستند امکان به اجرا در آمدن نمایششان برای عموم پیدا کنند و درست در همین مورد بود که بحث انتخاب آثار برای شرکت در جشنواره از دیگر جهت به انتخاب برای اجرای عمومی تبدیل می شد و حساسیت زیادی پیدا می‌کرد .
در واقع انتخاب نمایش برای حضور در جشنواره تضمینی مقدماتی برای اجرای عموم محسوب می شد و می شود. و همین مسئله حساسیت ها را درباره انتخاب آثار برای جشنواره ها بیشتر می کرد. 
مسئله مهم این بود که چطور می شود نمایشی را در محدوده و فرصت بسیار فشرده و شتابزده جشنواره مورد داوری و انتخاب قرار داد.
نمایش ها چگونه انتخاب می شوند؟
نخستین فیلتری که یک کارگردان برای شرکت در جشنواره باید از آن عبور کند انتخاب متن است اما سوالی که در این رابطه بسیار اهمیت دارد اینست که چطور می توان یک اجرای تئاتری را به متن آن محدود دانست. امروزه یکی از بدیهی ترین نظریاتی که در حوزه تولید اثر تئاتر از متن تا اجرا مورد پذیرش قرار گرفته اینست که فرآیند تولید یک اثر می تواند انواع گوناگونی از تبدیل متن به اجرا را شامل شود. بر همین اساس می توان آثار موفق بسیاری را نمونه آورد که به هیچوجه متکی و محدود به متن نمایشی نیستند. بنابراین می توان ادعا کرد که شیوه رایج انتخاب آثار بر اساس متن نمایشی نمی تواند رویکرد مناسبی در انتخاب آثار برای جشنواره ها باشد.
به همین دلیل جشنواره تئاتر فجر و بدنبال آن برخی از دیگر جشنواره ها درمرحله بازخوانی ارائه طرح نمایشی به جای متن نمایش را هم مورد پذیرش قرار دادند. البته باید اعتراف کرد که اجراهای بسیاری وجود دارند که اساساً نمی توان آنها را در قالب طرح های نمایشی نیز محدود و ارائه کرد.
مسئله دیگر انکه گزینش متون و طرح های نمایشی توسط تعداد محدود هیأت بازخوانی باز هم از اشکالاتی است وسعت انتخاب و گسترۀ و تنوع حضور آثار متعدد با سلایق و سبک های مختلف را غیر ممکن می سازد. از همه مهمتر اینکه هیأت بازخوانی عملاً در میانه را ارتباطی میان اجرا و مخاطب قرار می گیرند.
بسیاری از جشنواره های معتبر جهانی آثآرشان را از میان نمایش های به اجرا درآمده در یک محدوده زمانی و مکانی مشخص انتخاب می کنند . بدین ترتیب آثار پیش از حضور در جشنواره در معرض چندین مرحله کامل داوری قرار می گیرند. در فرصت و محدوده اجرای عمومی نمایش ها صاحبنظران و کارشناسان، مخاطبان عام، منتقدان و مدیران هنری فرصت داوری و ارزیابی آثار را پیدا می کنند و همین مسئله صلاحیت و ارزش و اعتبار داوری را به نیت تیم ها و گروه های محدود تردید ناپذیر تر می کند.
جشنواره تئاتر فجر هم در ادامه بررسی و ارزیابی انواع داوری آثار از ... دوره چنین رویکردی را به طور نسبی معیار انتخاب آثار یکی از بخش های مهمش قرار داد. در این بخش ویترینی از بهترین آثار تولید شده یک سال تئاتر ایران فرصت پیدا می کردند که بدون دغدغه ها و کاستی های معمول جشنواره ای و بدون شتابزدگی و تعجیل در کنار آثار منتخب دیگر به اجرا گذاشته شوند. البته این بخش در کنار بخشهای متعدد دیگری قرار می گرفت که به صورت رقابتی اجراهای دیگر را شامل می شود.
داوران بیشتر اشتباه کمتر
جشنواره تئاترفجر از ... دوره برگزاری اش عملاً به دنبال حذف رقابت جشنواره ای یک دور خیز جدی آغاز کرد اما مسئولان برگزاری و هنرمندان به سرعت از برگزاری کاملاً غیر رقابتی جشنواره منصرف شدند و تصمیم گرفتند تا برگزاری جشنواره در قالب بخش های متعدد آن را تکمیل کنند. این رویکرد همچنان و تا دوره پیشین برگزاری این جشنواره در حال تکمیل کردن خود است. بدین ترتیب رقابت در دو بخش مهم جشنواره همچنان وجود دارد و همین مسئله باعث شد تا جشنواره شور و حال و هیجان گذشته اش را باز هم حفظ کند.
در واقع همین مسئله داوری و قضاوت درباره انتخاب آثار را هم در گستره ای دیگر قرار دهد. بخش جشنواره جشنواره بر آینده داوری گروه های مختلف و تیم های متعدد داوری است که بهترین های هر جشنواره را برای حضور در جشنواره تئاترفجر انتخاب می کنند. بخش مرور آثار توسط تیم داوری دیگر و با ارزیابی بر آینده واکنشهای پس از اجرای آثار را با تحلیل نقدها، استقبال تماشاگران و معیارهای کیفی دیگر آثارش را انتخاب می کنند و ...
بنابراین می توان گفت داوری که داوری و قضاوت درباره انتخاب آثار شرکت کننده در جشنواره بین المللی تئاترفجر، امروز و بعد از سه دهه برگزاری بیشتر کاستی ها و ضعف را برطرف کرده و به انتخاب های کم اشتباه تر و در مسیر تضارب آراء بیشتر قرار گرفته است.
در این میان شاید بتوان جای خالی منتقدان تئاتر و سلیقه های جدید و تازه تر را در داوری و ارزیابی آثار جشنواره تئاترفجر مورد اشاره و تأکید قرار داد. در همه فیستیوال های معتبر جهانی منتقدان جزو مهمترین اعضاء هیأت های داوری هستند که پس از تعقیب جریانهای تئاتری و ارزیابی مجموعه ای گسترده از تئاتر ها در کنار دیگر داوران قرار می گیرند و حتی مهمتر از دیگر اعضا محسوب می شوند.
متأسفانه تا به حال نه تنها منتقدان تئاتر و جریان نقد به گونه ای مناسب در کنار تیم های داوری و انتخاب آثار جشنواره های ما قرار نگرفته است بلکه تأکید و توجه بیش از اندازه بر کسوت و رعایت ریش سفیدی ( که البته موسوم و قابل احترام است) باعث شده تا در موارد متعدد داورانی به انتخاب نمایشها مشغول شوند که سال های سال از جریان تئاتر دور بوده اند . در واقع آسیب های جدی در این رابطه آنست که بخش قابل توجهی از داوران جشنواره های تئاتری در کشورها تنها در جریان بازبینی نمایش های تماشاگر تئاتر هستند و تولیدات تئاتری را به طور مقطعی دنبال می کنند .
در کنار این مسئله باید اعتراف کرد که جای خالی داوران جوان نیز در پشت صحنه برگزاری جشنواره ها کاملاً احساس می شود . احتمالاً به همین دلیل هم هست که در موارد بسیار تعداد زیادی از آثار مشابه در جشنواره های مختلف تکرار می شوند. در حقیقت تیم های داوری که در طی سالیان سال و در کنار جشنواره های مختلف به ارزیابی و انتخاب نمایش ها پرداخته اند، کمتر اجازه ورود آثار تازه متنوع و جدیدتر ا برای حضور در فیستیوال های تئاتری ما داده اند. در حالی که اعتماد به حضور داوران جوان و متخصص می تواند طراوت و تازگی بیشتری به آثار انتخاب شده بدهد و مطمئناً تغییر را همراه با سلیقه ها و نیازهای روز برای جشنواره ها به ارمغان بیاورد.