مرور ایران تئاتر بر حضور زنان در اولین دهه جشنواره تئاتر فجر
نخستین گامها به سوی آینده روشن
در روند جشنواره سیوهشت ساله تئاتر فجر که با انگیزه ارزیابی سالانه فعالیت هنرمندان عرصه تئاتر شکل گرفت، با نگاهی اجمالی، می توان دریافت حضور زنان هنرمند سال های سال به شکلی کم رمق ولی محسوس تداوم داشته تا اینکه در سال های اخیر به قدم های آهسته و مقتدر زنان در تئاتر ایران تبدیل شده است.
بی تردید در سیوهشتمین جشنواره بین المللی تئاتر فجر حضور و تاثیر زنان در مقام کارگردان، بازیگر، نمایشنامهنویس و... نقش زیادی دارد؛ بطوری که در 37 دوره گذشته این جشنواره بسیار بودند بانوانی که جوایز مهمی را از آن خود کردند. جایگاه زنان در بردن جوایز جشنواره تئاتر فجر تا جایی خالی است که تازه در دهمین دوره برگزاری این جشنواره، برای اولین بار زنی در بخش کارگردانی برگزیده میشود. نبود نامی از زنان در فهرست برگزیدگان بخشهای شاخص یک جشنواره تنها به بخشهای نویسندگی کارگردانی محدود نمیشود، بلکه در فهرست اسامی هیئتداوران، کفه ترازوی زنان در داوری بخشهای مختلف بهصورت میانگین، بسیار سبکتر و کمرنگتر از مردان به نظر میرسد. در روند جشنواره سیوهشت ساله تئاتر فجر که با انگیزه ارزیابی سالانه فعالیت هنرمندان عرصه تئاتر شکل گرفت، با نگاهی اجمالی، می توان دریافت حضور زنان هنرمند سال های سال به شکلی کم رمق ولی محسوس تداوم داشته تا اینکه در سال های اخیر به قدم های آهسته و مقتدر زنان در تئاتر ایران تبدیل شده است. ایرانتئاتر در 4 گزارش هر دهه حضور زنان در این جشنواره را مورد بررسی قرار میدهد. در اولین شماره گزارش ده سال اول جشنواره بینالمللی تئاتر فجر را مورد بررسی قرار میدهیم.
بهمنماه سال 61 جشنواره تئاتر فجر با دبریری طاها عبدخدایی، نخستین گام بهسوی آیندهای روشن را پس از هیاهوی آغاز جنگ و تثبیت انقلاب اسلامی ایران برداشت. گامی به این امید که فارغ از حواشی بیارتباط به هنر، این بار هنر را برای مخاطب روز خلق کنند. هرچند آن سالها اندیشه مردم ازجمله هنرمندان، آنقدر در پیچوتاب مبارزه بود که تئاترها نیز باهمین حس و حال جان گرفته بودند. مینو کیانی در اولین دوره جشنواره تئاتر فجر، جایزه بازیگری را به خاطر بازی در نمایشهای «سیافی» و «فتح الفتوح» دریافت کرد، اما همان سال در بخش کارگردانی و نویسندگی زنان سهمی نداشتند. در این دوره 36 نمایش در بخش مسابقه و 2 نمایش در بخش تعزیه شرکت کردند؛ اما تنها زن شرکتکننده در این بخشها به عنوان نویسنده یا کارگردان، فروغ انصافی با نویسندگی و کارگردانی نمایش «امید» از تهران در بخش مسابقه بود.
دوره دوم با دبیری طاها عبدخدایی 21 نمایش در بخش مسابقه و 1 نمایش در بخش ویژه شرکت کردند؛ اما هیچ یک از بانوان به عنوان نویسنده و یا کارگردان در این بخشها حضور نداشتند. تنها عین الشریعه پران برای نمایش ابراهیم خلیلالله در بخش بازیگری جایزه دریافت کرد.
دوره سوم نیز به همین ترتیب و با دبیری طاها عبد خدایی سپری شد. در این دوره 8 نمایش در بخش مسابقه، 3 نمایش در بخش میهمان و 4 نمایش در بخش ویژه شرکت داشتهاند. مینا تاجالدینی برای نمایش «آوخ» جایزه در بخش بازیگری دریافت کرد.
دوره چهارم جشنواره نیز با دبیری طاها عبدخدایی برگزار شد. در این دوره در بخش مسابقه 30 نمایش و 8 نمایش در بخش مهمان حضور داشتهاند. نمایش کنیزک و بانو نوشته اعظم بروجردی و کاگردانی پروانه مرزبان در بخش مسابقه در این دوره به صحنه رفته است. از زهرا نجف زاده برای نمایش صدای زنگ در مه ، آمنه یزدان مقدم برای نمایش کنیزک بانو و بدری پاکدل برای نمایش یل بهعنوان بازیگر تقدیر شد.
در دوره پنجم با دبیری طاها عبدخدایی 15 نمایش در بخش مسابقه، 7 نمایش در بخش ویژه، 11 نمایش در بخش میهمان و 4 نمایش در بخش جنگ حضور داشتهاند. نمایشهای عروس قریش به نویسندگی و کارگردانی اعظم بروجردی و فسقلی و گربه سیاه کوچولو نوشته نسرین غزنوی در بخش ویژه به صحنه رفته است. در دوره پنجم پروانه مژده جزء هیئت داوران بوده است. پنجمین سال برگزاری جشنواره تئاتر فجر هم زنان در هیچیک از بخشها، هیچ جایزهای به دست نیاوردند.
بهمنماه سال 66، جشنواره تئاتر فجر با دبیری علی منتظری ششساله شد؛ اما هنوز زنان در بخشهای کارگردانی، نویسندگی یا حتی طراحی جایزهای به دست نیاورده بودند. در این دوره 6 نمایش در بخش ویژه، 16 نمایش در بخش مسابقه، 8 نمایش در بخش مسابقه کودکان، 7 نمایش در بخش مهمان، 1 نمایش در بخش آئینی و 4 نمایش در بخش سنتی به صحنه رفتهاند. در تمام این بخشها فقط فرزانه رعیتزاده با کارگردانی نمایش «در باد خواهیم شکفت» به عنوان تنها زن کارگردان حضور داشته است. در همین دوره راضیه ایرانی برای بازی در نمایش «آب، باد، خاک» برگزیده بازیگری و از غزاله قاسمزاده برای نمایش خاک صبور تقدیر شد و از عین الشریعه پران و شهین اشرف تقدیر کردند. در بخش مسابقه کودکان که در دوره ششم جشنواره به آن اضافهشده بود؛ فرزانه رعیتزاده برای کارگردانی نمایش «در باد خواهیم شکفت» در بخش مسابقه کودک برگزیده شد و در بخش بازیگری کودک، از فرانک زید سرایی و پریسا پور صفری تقدیر شد.
در هفتمین دوره جشنواره تئاتر فجر به دبیری علی منتظری 17 نمایش در بخش مسابقه، 8 نمایش در بخش ویژه، 4 نمایش در بخش جنبی، 6 نمایش در بخش کودکان، 7 نمایش در بخش سنتی، 5 نمایش در بخش عروسکی و 9 نمایش در بخش فیلم تئاتر به صحنه رفتند. همچنان هیچ زنی در زمینه کارگردانی و نمایشنامهنویسی جایزهای دریافت نمیکند؛ اما مهوش صبر کن، سوسن آقا رجبی، مینا تاجالدینی، ناهیدکندوله، مینو کیانی و مرجان موسوی(برای بخش بازیگری کودک و نوجوان) موفق به دریافت جایزه بازیگری میشوند. در این دوره افسانه کلاغ نوشته سیمین امیریان در بخش کودکان و افسانه کچل نوشته نسیم پلاسید در بخش عروسکی به صحنه میرود.
در هشتمین جشنواره تئاتر فجر به دبیری علی منتظری فقط 8 نمایش در بخش جشنواره جشنوارهها به صحنه رفتهاند. در این دوره از اشرف طباطبایی بهعنوان یک زن کارگردان به خاطر نمایش «ول» تقدیر شد، اما جایزهای نگرفت. آن سال در بخش بازیگری، نویسندگی و کارگردانی هیچ جرقهای برای درخشیدن زنان هنرمند زده نمیشود و به دلیل جنجال های دوره هفتم، به منظور حذف هرگونه رقابت کاذب میان هنرمندان تئاتر، بخش مسابقه(به معنای حرفه ای آن) حذف و فقط هدایایی به هشت گروه شرکت کننده در بخش جشنواره جشنواره ها اهدا شد.
دوره نهم به دبیری علی منتظری با 14 نمایش در بخش ویژه، 4 نمایش در بخش کودکان، 8 نمایش در بخش جشنواره جشنوارهها و 11 نمایش در بخش جنبی برگزار شد. دیدار رزاقی، ناهید دادخواه و وجیهه مصدق برگزیده بازیگری نهمین دوره شدند و آن سال از تمام کارگردانان بخش جشنواره جشنوارهها هم تقدیر شد که نام هیچ زنی در بین اسامی کارگردانان آن دوره وجود نداشت. در دوره نهم مریم معترف با نمایش آدمها و آهوان و پروانه مژده با نمایش حکایت شهر سنگی در بخش ویژه جشنواره حضور داشتهاند. در این سال دیدار رزاقی برای نمایش قاب بیتصویر و سپیده پرور برای نمایش شقایق دره برگزیده بخش بازیگری زن کانون ملی منتقدان تئاتر شدند. در این دوره از فاطمه ابراهیمپور و فاطمه بختیاری در بخش مسابقه عکاسی تئاتر تقدیر شد.
دهمین جشنواره تئاتر فجر با دبیری علی منتظری که از سال 66 تا 71 دبیر بود، با حضور 27 گروه نمایشی(12 نمایش در بخش مسابقه، 3 نمایش در بخش خارجی، 1 نمایش در بخش پردهخوانی و 11 نمایش در بخش فیلم) برگزار شد. گلاب آدینه پدیده دهمین دوره جشنواره تئاتر فجر بود. او با کارگردانی نمایش «مرگ یزدگرد» نهتنها توانست بهعنوان کارگردان برگزیده انتخاب شود، بلکه سیما تیرانداز و پانتهآ بهرام بهعنوان بازیگران زن نمایش او هم در بخش بازیگری برگزیده شدند و از مهناز غمخوار بازیگر نوجوان نمایش «بچه تابستان» تقدیر به عمل آمد و همچنین این چهار نفر از برگزیدگان هفتهنامه سروش و بانک مرکزی جمهوری اسلامی نیز بودند. گیتی صلاحی از داوران مراکز پرورش اسلامی جوانان جمعیت هلال احمر بوده است. مریم معترف به عنوان نویسنده و کارگردان نمایش «مال کنون» در بخش مسابقه حضور داشت. کانون ملی منتقدان تئاتر هم گلاب آدینه را بهعنوان کارگردان و سیما تیرانداز را بهعنوان بازیگر برگزیده آن سال انتخاب کرد و از مهناز غمخوار بازیگر نوجوان نمایش «بچه تابستان» تقدیر به عمل آمد. در بخش مسابقه عکاسی هم زهرا رهبرنیا برای عکاسی نمایش «دلدار» نفر ششم شد.