اسمت چی بود؟

سولماز غلامی (عضو کانون ملی منتقدان تئاتر ایران)

(امتیاز منتقد به نمایش ***)

 

"ماهی­های نُه ماهه" روایت زندگی زنی است که هر شب را روی اسکله یکی از شهرهای بندری جنوب در انتظار عشقی واقعی می­گذراند. زنی که سال­ها با آدمهای مختلف روی همان اسکله آشنا شده و از چند ماه انتظار، فرزندانش را روی همان اسکله به دنیا آورده است. زنی که خود بند ناف نوزادانش را ­بریده و آنها را به ماهیان دریا سپرده است. زنی که حالا با گذر زمان از خوردن ماهی بیم دارد و بوی ماهی حالش را برهم می­زند. زنی که از ماهی متنفر است.

متن این نمایش تحت تأثیر رئالیسم جادویی است. سبکی که به "صابر محمدی" نویسنده نمایش "ماهی­های نُه ماهه" این اجازه را داده که در روایتی رئالیستی از زندگی زنی زجر دیده با استفاده از داستانی بومی، رسوم فولکلوریک همچون مراسم زار، استفاده از نمادها و ایهام در داستان، روایتی غیرواقعی داشته باشد. نمایش زنی را روایت می کند که در انتهای نمایش متوجه می­شویم دوگانگی شخصیتی دارد.

"ماهی­های نُه ماهه" نمایشی کاملا نمادین است. از همان صحنه نخست قراردادهایش را با تماشاگر می­گذارد. هرچند که پیش­تر تماشاگر با توجه به نام نمایش پی به نمادین بودنش می­برد.

صحنه نخست با زایمان زنی آغاز می­شود که به جای نوازد انسان، ماهی به دنیا می­آورد. در یونان، کلمه "دلفوس" هم به معنای ماهی­ و هم به معنای "رحم" است. ماهی نماد "الهه مادر طبیعت" است. یا به عبارتی بهتر نماد زایش، حاصل خیزی و نماد زن است که به عنوان یکی از سرچشمه­های زایش مورد پرستش بوده است. "کارل گوستاو یونگ" ماهی را نماد رشد و باروری روان انسان می داند. به گفته یونگ نمادف نام یا حتی تصویری از اشیای زندگی روزمره ماست که علاوه بر معنای آشکار و متداول خود معانی ضمنی مشخصی نیز دارد. در ادبیات فارسی نیز ماهی نماد زیبایی، امید، زندگی و پویایی است. هرچند که در این نمایش حرفی از امید نیست. حتی وقتی که زن مردانی خارج از اسکله را به "ننه" نشان می­دهد و از او می­پرسد که آیا می­تواند با آنها عشق را تجربه کند یا نه؟ "ننه" به او می­گوید، نه!

ماهی در این نمایش معناهای مختلفی دارد و هر کس می­تواند از آن برداشتی داشته باشد. ماهی قوت غالب جنوبی­هاست. پس علت این تنفر زن از خوردن ماهی چیست؟ زن ماهی دوست ندارد چرا که نوزادانش طعمه ماهی­ها شده­اند. زن ماهی دوست ندارد، چرا که برای او نماد همخوابگی و زایش است. زن ماهی دوست ندارد چرا که با مردانی را می شناسد که بوی ماهی می­دهند. زن تنها کاری که از دستش برمی­آید، ترسیدن از ماهی است و بنابراین مدام در حال عق زدن است.

اسکله، ماهی و مرد برای زن خاطراتی را به یاد می­آورند. خاطرات تلخی که از کودکی با آنها درگیر بوده است. خاطراتی که زن از به یاد آوردن­شان واهمه دارد و تلاش می­کند آنها را به دست فراموشی بسپارد. اما این فراموشی فقط در حد به یاد نیاوردن اسامی مردانی است که با آنها رابطه داشته است و مدام نام آنها را می­پرسد! "اسمت چی بود؟!" اما مابقی جزئیات را به خوبی به یاد می­آورد. فقط گاهی این خاطرات پس و پیش می­شوند. متاسفانه این فراموشی زن در متن به درستی و از نظر علمی بررسی نشده است. چرا که فراموشی­ای انواع و گونه­هایی دارد و هرچند که نویسنده در قالب دیالوگ تلاش دارد شخصیت زن را موجودی فراموش­کار نشان دهد که تمام خاطراتش را به دست فراموشی سپرده، اما در روند داستان و حتی در شخصیت­پردازی زن آن را نه از او می­بینیم و نه می­شنویم. این مسئله موجب تناقض­ گویی­هایی شده است. هرچند که در انتهای نمایش زن انسانی دو شخصیتی معرفی می­شود، اما نگاه درست داشتن از یک مسئله علمی مانند فراموشی کار چندان مشکلی نبود که درام­نویس از آن طفره رفته است.

داستان نمایش "ماهی­های نُه ماهه" از زمانی آغاز می­شود که بعد از گذر زمان سه مرد که زن با آنها رابطه داشته به سراغش می­آیند و هر کدام به دلایلی از زن، فرزندانشان را مطالبه می­کنند. زن برای هر سه مرد داستانی از "مریم" دخترشان می­گوید. دختری با چشمانی میشی و موهایی گندمی! به "جمال" می­گوید که "مریم" دخترت دوست ندارد تو را بعد از این همه سال ببیند. به "هاشم" می­گوید که دخترت مُرده است و به "جواد" می­گوید که "مریم" در آب غرق شده است. اما مردان "مریم" را می­خواهند. چرا که هر کدام در گذر زمان زن و فرزندانشان را از دست داده­اند و حالا می­خواهند با فرزندی که از این زن دارند زندگی جدیدی را شروع کنند. البته فقط با فرزندشان و نه با این زن! زن به دنبال عشق واقعی است و آنرا از مردان طلب می­کند. اما آنها عشق را از او دریغ می­کنند و فقط برایشان فرزند مهم است و نه زن!

نکته حایز اهمیت در این نمایش، به کارگیری درست رئالیسم جادویی است. البته این ویژگی بیشتر به کار عبور از برخی پرسش ها و خط قرمزها به کار آمده و فقط در همین حد باقی مانده است. در مابقی جزئیات سبک تا اندازه ای الکن می­ماند. مثلا در مورد شخصیت "ننه"! هرچند که "ننه" با بازی خوب "ناهید ثناگو" در صحنه­های ابتدایی غیرواقعی بودنش را نشان می­دهد، اما در میزانس­ها و حتی طراحی لباس این قضیه رعایت نشده و خود را زود لو می­دهد. "ننه"ایی که در طراحی لباس­اش از طیف رنگ آبی استفاده شده است و گوش­ماهی­ها، ستاره های دریایی و مرواریدها را به عنوان سربند و دستبند و گردنبند به خود آویزان کرده، نشان از این دارد که او همان "ننه دریا"ی افسانه­ها و داستان­های جنوب است. "ننه دریا" گاهی همراز زن می­شود تا زن با او درددل کند. زن مدام از "ننه دریا" راه و چاه را می­پرسد. گاهی "ماما زار" می­شود و برای او مراسم زار را برگزار می­کند و در انتهای نمایش شصت سالگی زن می­شود. در واقع کل این داستان روایت داستان "ننه دریا" است. "ننه دریا"یی که همان زن است. "ننه دریایی" که همان مریم است.

شیوه اجرا و طراحی صحنه­ای که تنگستانی برای این متن انتخاب کرده، انتخاب درستی است. چرا که می­خواهد تخیلات زنی بر روی اسکله­ را نشان دهد. اسکله­ای که به نظر می­رسد متروکه است و فقط با فانوس روشن است. تمام اتفاقات در شب می­گذرد. چرا که شب در چنین فضای وهم­آلودی می­تواند بار تخیل و غیرواقعی بودن هرچیز را بیشتر کند. زنی که هر شب واگویه­های بسیاری با خود و دریا دارد. که این تخیل موجب به وجود آمدن زنی به نام "ننه دریا" شده است.

نمایش "ماهی­های نُه ماهه" اگر چه نقاط قوت در متن، اجرا و طراحی صحنه دارد اما بازی­ بازیگران از نقاط قوت آن تا اندازه ای کاسته است. "ناهید ثناگو" و "فهمیه عشایری" تمام تلاش خود را می­کنند که نمایش از ریتم نیفتد. اما این تلاش در بازی سه بازیگر مرد دیده نمی­شود و کفه ترازوی بازی بازیگران زن سنگین­تر از بازیگران مرد است. نکته دیگر، تلخی و سیاهی نمایش است که از ابتدا تا انتهای کار وجود دارد. هرچند که بازیگران مرد تلاش می­کنند که گاهی با طنازی­هایی این تلخی را کمتر کنند، اما چندان تاثیری ندارد و در انتها موسیقی و افکت­های صدایی نمایش است. صداهای ضبط شده هرچند که واگویه­های زن است اما از کیفیت پایینی برخوردار است و در جایی که "ننه دریا" مراسم زار را برگزار می­کند، موسیقی ای که توسط  کارگردان و دیگر عوامل گروه خارج از صحنه و در میان تماشاگران اجرا می­شود، با کلیت کار همخوانی ندارد.