نقد نمایش "من – مده آ" نوشته و کار "سالومه یوگلیدزه"
تکثیر عشق و انتقام

کتایون حسین زاده (عضو کانون ملی منتقدان تئاتر ایران)

(امتیاز منتقد به نمایش ***)

"مده آ" به خاطر عشق اش به "جیسون" به کشور و پدرش خیانت می کند، برادر خودش را می کشد و پس از ازدواج با "جیسون" به "کولکیس" می رود. بعد از ده سال و در حالی که آنها دو پسر دارند،‌ "جیسون" به "مده آ" خیانت می کند و با "گلایوس" دختر "کریون" ازدواج می کند. او حالا از طرفی به واسطه خیانتی که به پدر و سرزمین اش کرده است و از طرفی به دلیل خیانت "جیسون" آشفته و پریشان احوال است. او با حسی سرشار از تنفر و گناه به انتقام فکر می کند. "مده آ" زنی که در قلبش تنفر و گناه جای عشق را گرفته اند،‌ می خواهد بعد از انتقام گرفتن از "گلایوس" و "جیسون" فرزندانش را با ارابه ای که خورشید برای رهایی آنها از دست دشمنانشان فرستاده به معبد "هرا اکرآ" ببرد و در صحن مقدس معبد با دستهای خود آنها را به گور بسپرد تا مطمئن شود که دست هیچکس به آنها نمی رسد. این خلاصه ای از داستان "مده آ" ی "اوری پید" است. اما "کده آ" ی "ژان آنوی" زن دیگری است. "مده آ"ی "اوری پید" با قلبش و "مده آ" آنوی با منطقش تصمیم می گیرد. "مده آ" ی آنوی به جای انتقام و نفرت سعی دارد تا شرایط را با منطق و عمل به وضعیت مطلوب بازگرداند.

"مده آ" یک از بهترین تراژدی های کلاسیک است که بارها و بارها توسط هنرمندان فرهنگ های مختلف در هر نقطه از جغرافیای تئاتر جهان اجرا شده است. در اغلب اقتباسهای "مده آ" و با وجود تفاوتهایی که جذابیت آنها را تضمین می کند پی رفت زنجیره کنش ها مشابه است. بنابراین نویسنده و هنرمندان بیشتر در تاویل مضامین و تحلیل و آفرینش آثارشان براساس تراژدی یونانی به دستاوردهای متفاوتی رسیده اند. "اوری پید" با آفرینش قهرمان چند وجهی درام اش به زیبایی این فرصت را در اختیار درام نویسان قرار می دهد تا امکان آفرینش آثاری تازه با تفاسیر گوناگون را از قهرمان این نمایشنامه و داستانش داشته باشند. یکی از این نمایش ها "من- مده آ" "سالومه یوگلیدزه" است.

 نمایش "من – مده آ"ی "سالومه یوگلیدزه" را احتمالا در نخستین اجراهایش در تفلیس دیدم. "مده آ"ی "سالومه یوگلیدزه" با وجود اینکه از جنس قهرمان زن "اوری پید" است اما در دنیای آشفتگی ها و رنج هایش بارها و بارها تصمیم می گیرد تا شبیه زن شکست خورده اما کمی منطقی تر نمایشنامه "ژان آنوی" باشد. قهرمان زن نمایش گرجستان بیشتر از هر دو قهرمان دیگر، زنی است که قلب و اندیشه اش را مدام در برابر هم به چالش می گذارد. تمام اتفاقات نمایش "سالومه یوگلیدزه" در آشپزخانه ای می گذرد که براساس جایگاه سنتی زنانه قهرمان انتخاب شده است. آشپزخانه ای که البته هم در آن زهر انتقام از "جیسون" طبخ می شود و هم در آن چاقوها خودشان را به رخ تصورات و احساسات (به ویژه حس انتقام)‌ می کشند. مده آی گرجستان احساساتش را مرور می کند. خیال ورزی می کند. مرور می کند و احساس و اندیشه اش را دربرابر هم قرار می دهد. به عقب برمی گردد و از روزی که جانش را برای نجات عشق اش به خطر انداخت می گوید و لحظه ای بعد در آینده از "جیسون" انتقام می گیرد. این قهرمان خود یک تحلیل گر است که خودش را براساس احساسات و اندیشه اش روانکاوی می کند. دو زن دیگر هم به او کمک می کنند تا بیشتر و بهتر فکر کند. جدل کند و خودش را در جریان زندگی خودش، از زمان نجات "جیسون" و ازدواج با او تا آینده و زمان انتقام، مرور کند.

"سالومه یوگلیدزه" دو زن دیگر را برای بیشتر و بهتر به چالش کشاندن و واکاوی شخصیت قهرمان در نمایشنامه قرار داده است. یکی از زن ها، از طرفی پرستار مده آ و از سوی دیگر وجه انتقام گیرنده خود قهرمان  نمایش (مده آ) است و زن دوم که لباس عروس پوشیده، از سویی تازه عروس "جیسون" (گلایوس) و از دیگر سوی مده آی عاشق است. هر دو همزمان مادرانگی و زنانگی مده آ را روی صحنه به اجرا می گذارند. همزمان حس تنفر و گناه کاری را انتقال می دهند. هر دو، همزمان عاشق و انتقامجو هستند. دو زن زخم خورده و آماده زخم زدن در کنار "مده آ" ی روایتگر، که داستانش را با کمک این دو همراه روایت می کند.

"سالومه یوگلیدزه" تحلیل خوبی از نمایشنامه "اوری پید" دارد و حتی روایت متنی خوب و جذابی را هم برای نمایش اش انتخاب کرده است. اما نمایش او در اجرا موفق نیست.  "سالومه یوگلیدزه"ی کارگردان رنگ را به خوبی در صحنه و لباس نمایش اش به کار گرفته است. از آنجا که روایت از گذشته تا آینده ی مده آ را شامل می شود تقریبا تمام آنچه به عنوان رنگ در صحنه وجود دارد شامل سفید، خاکستری و سیاه است. از گذشته سفید تا امروز خاکستری و فردای سیاه قهرمان زن نمایش با این سه رنگ در صحنه وجود دارد. در طراحی لباس هم مده آ – گلایوس سفید پوش، مده آ – راوی خاکستری پوش و مده آ – پرستار سیاه پوش است.

اما در کنار همه آنچه که به عنوان تحلیل و تئوری در نمایش "سالومه یوگلیدزه" وجود دارد، اجرا، اجرای موفقی نیست. صحنه به جز میز و چند کابینت و ال سی دی ها، تماما در سطح آرایش داده شده است. این آرایش در سطح، در ترکیب با ریتم کند روایت و نیز ناکنش مندی درام باعث شده تا اجرا بیش از آنکه باید خسته کننده باشد. کندی و ناکنشمندی بلای جان "من-مده آ" ی گرجستان است. بلایی که هر آنچه از تحلیل و نگاه زیبای نویسنده – کارگردان نمایش وجود دارد را در مدت زمانی اندک از بین می برد.