گفتگو با دبیر سی‌امین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر
رحمت امینی: جشنواره خوب است اگر قبله آمال هنرمندان نباشد
محمدباقر نباتی‌مقدم؛ دومین عصرانه تئاتر حوزه هنری استان اردبیل با حضور دکتر رحمت امینی، مدرس، نویسنده و کارگردان تئاتر برگزار شد. در این برنامه که با عنوان ورک‌شاپ کارگردانی برپا شده بود هنرمندان تئاتر استان اردبیل در دو نوبت صبح و عصر حضور پیدا کردند
و دکتر امینی به بیان نکات مهم و قابل توجه کارگردانی تئاتر پرداخت. همچنین در این عصرانه تئاتری، کتاب "تئاتر پداگوژیک" نوشته رحمت امینی معرفی شد. در حاشیه این برنامه گفتگویی اختصاصی با رحمت امینی، دبیر سی‌امین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر داشتیم که می‌خوانید.
نباتی: شما مسئولیت‌های مختلفی در تئاتر کشور بر عهده دارید و به واسطه همین مسئولیت‌ها از نزدیک در جریان مشکلات تئاتر در شهرستان‌ها هستید. سوال من مربوط است به بحث جشنواره‌ها و نقشی که می‌تواند در ارتقای وضعیت موجود ایفا کند. در یک دوره‌ای بحث‌های زیادی روی این موضوع شد که تئاتر در شهرستان‌ها به شدت جشنواره‌زده است و این برای تئاتر مناسب نیست. شعارهایی مطرح شد از قبیل شعار تئاتر برای همه و اینکه سیستم جشنواره‌ها و رقابت‌های جشنواره‌ای تغییر پیدا بکند و حضور گروه‌های تئاتری در جشنواره‌های ملی و معتبر منوط به اجراهای عمومی باشد. خب، عقیده طراحان این طرح این بود که هنرمندان تئاتر با اجرای عمومی و عرضه تئاتر به مردم بتوانند هم جایگاه خود را در بین مردم بهبود ببخشند و هم اینکه حضور در مراتب بالاتر از دل اجراهای عمومی اتفاق بیفتد اما همین طرح در مرحله اجرا در شهرستان‌ها با مشکلات عمده‌ای مواجه شد. به نظر شما برای اینکه بتوانیم به نقطه مطلوب برسیم چه مولفه‌ها و معیارهایی باید مدنظر قرار بگیرد؟
امینی: در پاسخ به این سوال باید بگویم که تئاتر باید هنرمندانه عرضه بشود. یعنی افراد و گروه‌هایی که می‌خواهند به سمت این هنر بیایند یا باید تمام عیار وارد صحنه بشوند یا اینکه اصلا نیایند. اینکه افرادی بی‌انگیزه و یا کم‌انگیزه باشند و بخواهند تئاتر کار بکنند بهتر است وارد این حیطه نشوند. باید به الفبای تئاتر توجه بیشتری بکنیم یعنی انتخاب متن نمایشی با رعایت همه ضوابط لازم برای ارایه یک محصول هنری مناسب به مخاطب. ما به عنوان هنرمند باید ابتدا برادری خودمان را ثابت بکنیم. باید توجه بکنیم به این مطلب که می‌خواهیم برای یک ضلع مهم در رابطه سه گانه تئاتر که تماشاگر است کار خوب ارایه دهیم. برای همین در انتخاب متن و دیگر خصایص نیازمند دقت فوق‌العاده‌ای هستیم. ما باید تلاش کنیم تا تئاتر در جامعه نهادینه بشود. برای همین اگر هم در فکر تجربه‌های متفاوت هستیم آن را باید در جمع‌های تخصصی و کارگاه‌های خودمانی عرضه بکنیم. باید بدانیم که مخاطب ما به چه چیز نیاز دارد و با این توجه بتوانیم مخاطب را سیراب کنیم. ما باید به مخاطب خودمان احترام بگذاریم. مخاطب و تماشاگر برای دیدن تئاتر زمان صرف می‌کند، هزینه می‌دهد و می‌خواهد یک کار خوب ببیند، برای همین باید در ارائه اثر وسواس و دقت به خرج بدهیم تا بتوانیم تماشگر را سیراب کنیم. اگر این روند دنبال بشود تئاتر می‌تواند جایگاه خودش را پیدا کند. در این حالت گروه‌های دیگر هم از مشی و منش درست پیروی می‌کنند و دست یافتن به نقطه مطلوب تسهیل می‌شود.
نباتی:این مسئله برمی‌گردد به تلاش هنرمندان. در همین مورد نقش سیاستگذاران و برنامه‌ریزان فرادست چیست؟
امینی: ببینید یک سیاست‌گذار به فرایند تولید و عرضه یک هنر توجه می‌کند. امری که برای کالاها و چیزهای دیگر هم صدق می‌کند. سیاست‌گذار باید در سطح کلان این ارتباط را ببیند که مثلا در یک استان مخاطبانی وجود دارند که تئاتر برای‌شان مهم است. این اهمیت مانند اهمیتی است که مردم به تفریح و گردش و آب‌تنی در سرعین می‌دهند، به همان میزان اهمیتی که مردم در مراجعه به رستوران‌ها و ساندویچی‌ها دارند باید مراجعه و خواهنده‌گی تئاتر باشد. خب، متاسفانه سیاستگذاران این توجه را نمی‌بینند. این یک امر نهادینه شده‌ای نیست. اگر سیاست‌گذار توسط مردم و نهادهای مردمی مجبور به ارایه خدمات نشود این کار را نمی‌کند و دنبال کار دیگری می‌رود. چون که منتقدی ندارد، برای اینکه سوال کننده‌ای نیست. اما اگر مردم مراجعه بکنند به مسئولان و مثلا بیایند در همین استان اردبیل طوماری امضا بکنند و به نماینده مجلس بدهند که مضمون آن مطالبه تئاتر و امکانات است و بیان بکنند که خانواده‌ها می‌خواهند زمانی برای دیدن تئاتر به عنوان پرکردن اوقات فراغت فرهنگی اختصاص دهند و بتوانند از این هنر والا ایده‌های فرهنگی بگیرند، آن نماینده موضوع را به وزیر ارشاد منتقل می‌کند و از آنجا به صورت سلسله مراتبی به مدیرکل استان و انجمن هنرهای نمایشی می‌رسد و کار دنبال می‌شود. اما این فرایند وجود ندارد. برای همین چاره‌ای جز این نداریم که تئاتر را نهادینه بکنیم و با اجراهای خوب و درست مردم را جذب به سالن‌های تئاتر بکشانیم تا مطالبه تئاتر جدی بشود.
نباتی:راهکارهای چنین فرایندی به نظر شما چیست؟
امینی: یکی از راهکارهای خوب این است که در دراز‌مدت بذرهای نهادینه کردن تئاتر را بیافشانیم. این کار باید از دبستان‌ها و مدارس شروع بشود. اگر از مقطع دبستان، دانش‌آموزان با تئاتر آشنا بشوند در آینده داشتن تئاتر را حس می‌کنند. این دانش‌آموزان در آینده مسئولان همین جامعه می‌شوند و می‌توانند اهمیت مسئله را درک کنند. آن وقت است که تئاتر به عنوان یک محصول فرهنگی خواهان پیدا می‌کند.
نباتی: چرا این اتفاق نیافتاده، مشکل کجاست؟
امینی: لزومش حس نشده است. آگاهی خوبی به مدیران و زعمای آموزش و پرورش داده نشده. هنوز هم مسئولان و فعالان سیستم آموزشی کشور تئاتر را به عنوان یک ارایه هنریِ صرف می‌بینند که نمی‌تواند جایی در مدارس داشته باشد. بحثی که من با انتشار کتاب تئاتر پداگوژیک مطرح کرده‌ام دایر بر همین امر است، یعنی مسئولان آموزش و پرورش بدانند که با کمک تئاتر می‌توانند در آموزش نسل آینده‌ساز ایران نقش موثرتری ایفا کنند و تئاتر می‌تواند به آنها کمک کند.
نباتی:این آگاهی‌بخشی به مدیران بر عهده چه کسانی است؟
امینی: وظیفه همه است، وظیفه رسانه‌ها و مطبوعات و دیگران. بیشتر از همه فکر می‌کنم بخش عمده‌ای از وظیفه انجمن‌های نمایش در استان‌ها کمک به همین مسئله است. انجمن‌ها می‌توانند با انتشار جزوه‌ها و تراکت‌های آموزشی و اطلاع‌رسانی درست، مسئولان و اولیای دانش‌آموزان را نسبت به تئاتر حساس کنند به شرطی که کار خوب ارایه شود. ممکن است در این روند با نقض غرض مواجه بشویم، این خیلی بد است. در ارایه یک کار هنری به دانش‌آموزان و اولیا و مربیان باید در شکل ارائه اثر دقت بیش از حدی اعمال بشود. اگر مخاطب با تئاتر مناسبی روبرو نشود دیگر روی خوش به تئاتر نشان نمی‌دهد، می‌رود و دیگر برنمی‌گردد. اینها یک زنجیره است که خیلی باید در اجرا و برنامه‌ریزی آن دقت کرد.
نباتی: آقای دکتر، یکی از بحث‌های چالش‌برانگیز در تئاتر کشور، تعدد جشنواره‌هاست. نهادهای بسیاری جشنواره‌های متعددی برای خودشان دست و پا می‌کنند و هنرمندان هم مجبور هستند در جشنواره‌های ریز و درشت شرکت کنند چون بستری برای اجراهای عمومی به ویژه در شهرستان‌ها وجود ندارد. فکر می‌کنید جشنواره‌ها به ارتقای تئاتر ایران کمک می‌کنند و آیا ادامه چنین وضعی به صلاح است؟
امینی: جشنواره تیغ دولبه است. وجه خوب و لبه برنده‌اش این است که جشنواره از دل فعالیت‌های طبیعی و تعریف‌شده تئاتری بیرون بیاید. یعنی کارهایی در جشنواره اجرا بشوند که برای آن ماه‌ها تمرین شده و نفس حضور در جشنواره، اول از همه به خاطر تئاتر است و رقابت‌ها جایی در این مسئله ندارد.
لبه خطرناک و وجه بدش این است که جشنواره بشود قبله آمال تئاتری‌ها؛ این خیلی بد است. این تبدیل می‌شود به سرطان تئاتر و از درون تئاتر ما را از بین می‌برد. به همین دلیل نظرم این است که جشنواره فی ذاته بد نیست و امر مثبتی است اما نباید اهداف آن گم و ناپیدا بشود.
نباتی: شما هم‌اکنون مسئولیت دبیری سی‌امین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر را بر عهده دارید که معتبرترین رویداد تئاتری سالانه ایران است. در دوره‌های اخیر متاسفانه هنرمندان تئاتر شهرستان با مشکلات عمده‌ای در جشنواره فجر مواجه شده‌اند؛ آثار راه‌یافته از جشنواره‌های تئاتر منطقه‌ای در بخش تئاتر مناطق که غیررقابتی است گنجانده می‌شوند که حسی برنمی‌انگیزد و حضور هنرمندان در ایام برگزاری جشنواره به دو تا سه روز کاسته شده که مانع عمده‌ای برای هنرمندان مشتاق است که بتوانند از فرصت جشنواره فجر برای دیدن کارهای خوب ایرانی و خارجی بهره ببرند. آیا شما برنامه‌ای برای حل این مشکلات در نظر دارید، شرایط امسال چگونه است؟
امینی: همانطور که می‌دانید من از میانه‌های جشنواره دبیری آن را بر عهده گرفته‌ام و طبعا فرصت برای تغییرات اساسی در دسترس نیست. قصد و نیتم این است که در همین فرصت کم بتوانم با عدالت، کیفی‌ترین کارها را برای حضور در فجر انتخاب کنم. دغدغه‌ای که مطرح می‌کنید مهم است و برای همین از اتابک نادری؛ هنرمند خوب و مسئول هماهنگی تئاتر استان‌های مرکر هنرهای نمایشی کشور خواسته‌ام تا طرح‌هایی برای تسهیل حضور هنرمندان تئاتر شهرستان‌ها ارایه بکنند. آقای نادری درد و مشکلات هنرمندان شهرستان‌ها را می‌فهمد و برای همین امیدوارم با همکاری ایشان بتوانیم راهکارهای خوبی در اختیار داشته باشیم.
نباتی: وقتی دوره‌های مختلف جشنواره‌های معتبر کشور را بررسی می‌کنیم می‌بینیم که در بیشتر این دوره‌ها هنرمندان تهرانی رتبه‌های برتر را کسب می‌کنند و شهرستانی‌ها از دایره جوایز و رتبه‌ها دور مانده‌اند. تنها در چند دوره است که می‌بینیم مثلا هنرمندان تئاتر زاهدان یا مشهد یا گرگان توانسته‌اند رتبه‌های برتر را کسب کنند. یا در سال هشتاد که هنرمندان اردبیلی توانستند برترین رتبه‌های تئاتر کشور را از آن خود بکنند؛ اشاره‌ام به نمایش سبز سهراب سرخ است. اما این نوع اتفاق‌ها تناوب ندارد. حس می‌کنم یک نوع بی‌عدالتی در بخش‌های مختلف جشنواره‌های معتبر به تئاتر شهرستان‌ها رخ می‌دهد. البته این را کتمان نمی‌کنم که تئاتر شهرستان‌ها نسبت به تئاتر تهران ضعیف است اما وقتی آثاری از هنرمندان شهرستانی در جشنواره‌های سراسری حضور پیدا می‌کند حق این است که داوران و مسئولان به یک چشم به همه نگاه کنند. با توجه به اینکه بحث عدالت در انتخاب آثار برای جشنواره را مطرح کردید آیا تلاشی در زمینه داوری‌ها و توجه به تئاتر شهرستان‌ها صورت خواهد گرفت؟
امینی: در سوال شما اشاراتی بود که به نوعی پاسخ به سوال هم است. باید فرایند تاتر در شهرستان‌ها تصحیح شود. معتقدم استعداد در هنرمندان تاتر شهرستان بسیار بیشتر از تئاتری‌های پایتخت است. شاکله مسئولین و هنرمندان مرکز برآمده از شهرستان‌هاست. در دوره‌هایی که شاهد اتفاقاتی مانند آنچه که گفتید هستیم باید دید در آن بازه زمانی چه اتفاقی افتاده و چه بسترهایی فراهم بوده است. مثلا اگر در سال هشتاد یک اثر از اردبیل توانسته آن اعتبار و جایگاه را پیدا بکند باید بگردید ببینید در این استان چه اتفاقی رخ داده است. در این مورد بیشتر از بحث بودجه و اعتبار مالی، ایجاد امکان و حس تلاش و تمرین برای رسیدن به نقطه مطلوب مهم به نظر می‌رسد. اگر مسئولین حمایت بکنند و دلسوزانه کمک کنند و هنرمندان امکان لازم برای بروز استعدادهای خود را بیابند شاهد درخشش شهرستانی‌ها در تئاتر فجر خواهیم بود.
نباتی: چه توصیه‌ای برای هنرمندان تئاتر استان اردبیل دارید؟
امینی: اول اینکه به شدت مطالعه بکنند. خیلی چیزها هست که نخوانده‌ایم. از ادبیات جهان و ایران باید بخوانیم. چه نویسنده، چه کارگردان و چه بازیگر و دیگر عوامل. عدم مطالعه از ضعف‌های عمیق ماست. دوم اینکه به دقت پیرامون خودشان را ببینند. حرف‌های دورادور نزنند. ببینند در نقطه‌ای که قرار دارند چه مشکلات و مسایل انسانی وجود دارد و به آنها توجه کنند. سوم هم اینکه برای تاتر وقت بگذراند، صبوری بکنند و بردباری به خرج بدهند که حاصل‌اش شگفت‌انگیز خواهد بود.