میل به حقیقت جویی

اما مسأله مهم در مورد این هنر این است که آیا شکل گیری و قوام یافتن آن بی تأثیر از دین بوده و آیا این می تواند بدون وجود انگاره های دینی راه خود را بپیماید؟ آنچه مسلم است، این که تئاتر همواره در دو شکل مستقیم و غیرمستقیم، متأثر از دین بوده و بدون حضور دین اگر چه ظاهری مستقل دارد، اما خالی از محتوا و معنا به نظر می رسد. نمایش و تئاتر در کشور ما نیز همواره به دو شکل مستقیم(نمایش هایی که بر اساس تاریخ، احادیث، شخصیت های دینی و... نوشته و اجرا می شوند) و غیرمستقیم(نمایش هایی که مباحث و مفاهیم دینی را در ژرف ساخت و محتوایشان مورد توجه قرار می دهند) به مسأله دین پرداخته است. حال باید دید که کدام یک از دو شیوه بهتر توانسته اند براساس رسالتی که دارند و همچنین بسته به نوع نیاز مخاطب، موفق باشند و اصلاً کدام یک از آنها به تئاتر نزدیک ترند و این که آیا ما در کشورمان تئاتر دینی را به عنوان یک ژانر معتبر و تأثیرگذار داریم یا نه؟!

گرایش به روایات غیرمستقیم
مهرداد رایانی مخصوص (نویسنده، کارگردان و مدرس تئاتر) مباحثی تحت عنوان انسانیت، شرافت، حقیقت جویی و... را که بیشتر تحت عنوان زیرساخت های محتوایی تئاتر مطرح می شوند، نیز دینی می داند و می گوید: «ما وقتی که از تئاتر دینی صحبت می کنیم باید دلایل تفکیک مان را در این زمینه مشخص کنیم، زیرا هر گاه بخشی از تئاتر را تحت عنوان تئاتر دینی مطرح می کنیم، ناگزیر در نقطه مقابل با بخش دیگری تحت عنوان تئاتر غیردینی مواجه خواهیم بود!» رایانی مخصوص این تقسیم بندی را چندان خوشایند نمی داند و معتقد است: «بهتر است بگوییم مفاهیم انسانی در درون این نمایش ها مطرح می شوند یا نمی شوند. وقتی که از تئاتر دینی سخن به میان می آید اذهان عمومی بلافاصله متوجه تعریف عامی می شوند که به سمت احادیث و شخصیت های دینی و تاریخی گرایش دارند و تعریف عامی از تئاتر دینی اند که من چندان با آن موافق نیستم. صحبت من این است که مگر در اسلام و سایر ادیان در صورت انسانیت، اخلاق، خیانت، حقیقت و... سخنی به میان نیامده است؟! خب این مفاهیم که در هر تئاتری به گونه ای مورد پرداخت قرار گرفته اند، در همه ادیان هم مطرح شده اند. بنابراین چندان خوشایند نیست که تئاتری را دینی یا غیردینی بدانیم. همه تئاترها به واسطه مفاهیمی که مطرح می کنند به نوعی دینی هستند.»
رایانی مخصوص نمایشنامه ای مثل «هملت» را نمونه می آورد و می گوید: «وقتی که این نمایش مضمونی را در نکوهش خیانت و جاه طلبی مطرح می کند، چطور می تواند بی ارتباط با دین باشد؟»
وی در ادامه صحبت هایش می افزاید: «به نظر من تعریف عامی که در مورد دین مطرح است بیشتر به پرداخت مستقیم زمینه های مختلف دینی در قالب نمایش مربوط می شود و جوابگوی نیازهای جامعه امروزه نیست و این اتفاق دلایل زیادی دارد. باید توجه داشت که یکی از راه های تأثیرگذاری منفی یک اثر هنری این است که ما از آن بد دفاع کرده باشیم. به نظر من برای پرداختن به این مضامین باید به صورت غیرمستقیم به سراغ آنها رفت و اگر پرداخت مستقیم باشد فکر نمی کنم بتوان چندان در تأثیرگذاری موفق بود. به شخصه شکل دوم آن را بیشتر می پسندم، زیرا دیده ام در این شکل از نمایش هم تماشاگر عام و هم تماشاگر خاص رضایت بیشتری داشته اند و از نمایش بیشتر خوششان آمده است. وقتی هم که قیاس می کنم، می بینم گرایش ها بیشتر به سمت روایت های غیرمستقیم است.»

هنر کلمه خداست
اعظم بروجردی، نویسنده، کارگردان و مدرس تئاتر، هم با اعتقاد به این که تئاتر دینی را نباید از هنر جدا کرد، می گوید: «همه هنرها دینی اند و کلمه خدا! پس نمی توان بخشی از آن را از بخشی دیگر جدا کرد و مثلاً گفت که این بخش دینی و این بخش غیردینی است. وقتی که در نمایشی از اعمال شیطانی، بدی ها و خوبی ها و... سخن به میان می آید، در واقع به همین جنبه دینی آن ارجاع داده می شود و بر این اساس نمی توان هنر را از دین جدا کرد و آن را دینی یا غیردینی دانست.»
وی می افزاید: «اما در سطوح پایین تر تئاتر همواره در تلاش است که نشانه و اسم نداشته باشد، آدرس نداشته باشد و در هر مکان و زمان و شرایطی قابل اجرا باشد. وقتی که نشانی می دهیم و قید می آوریم هنر وابسته به ذهنیتی محدود می شود و قضیه هم فرق می کند.»
بروجردی در پایان می افزاید: «دین و کلمه خدا نامحدود است و هر چیزی که نامحدود است و شناسنامه این چنینی ندارد، دینی است.»

تعزیه یک آیین است
ایوب آقاخانی، نویسنده و کارگردان و مدرس تئاتر هم، می گوید: «در زمینه دین متأسفانه هنرمندان ما بیشتر سطح ماجرا و روساخت ها را دیده اند و ما هیچ ژرف نگری ای در کارهای دینی مان نداشته یا بسیار کم داشته ایم. برای همین هم آن طور که باید نتوانسته ایم در دل مردم و در دل مخاطبان تئاتر، جا باز کنیم.»
آقاخانی می افزاید: «من تعزیه را هرگز، به صورت کامل تئاتر نمی دانم. تعزیه ها بیشتر یک آیین نمایشی یا یک نمایش آیینی اند و من آنها را تئاتر نمی نامم.»
آقاخانی در مورد تعزیه به عنوان یک نمایش دینی می گوید: «تعزیه ها واقعاً تئاتر نیستند و هر چند که هنوز و همیشه تأثیرات خودشان را به اندازه کافی و وافی دارند، ولی اگر فکر کنیم با تعزیه می توان جای خالی تئاتر را پر کرد، سخت در اشتباهیم.»

تئاتر دینی ما تعزیه است
دکتر قطب الدین صادقی(نویسنده، کارگردان و مدرس تئاتر) معتقد است که تئاتر دینی ما تعزیه است و تعزیه یکی از کامل ترین و جذاب ترین شکل های نمایش دنیاست. صادقی در مورد تعزیه می گوید: «تعزیه، نمایش بسیار خوبی است؛ یعنی همه ویژگی ها و نمادهای نمایشی را داراست و زیبایی شناسی اش هم منطبق بر محتوای عمیق آن است. ضمن این که یک نمایش کاملاً مردمی است و در هر محلی که اجرا شود، هزاران نفر به تماشای آن خواهند ایستاد.»
صادقی می گوید: «اما ما در کشورمان تئاتر دیالوگی غربی را، به عنوان تئاتری که بخواهد هم تئاتریکال و هم دینی باشد خیلی کم داریم، یا حداقل من ندیده ام.» صادقی معتقد است: «اکثر کارهای نمایشی دینی موجود در بدنه تئاتر ما کارهای تبلیغی ایدئولوژیک هستند و همواره قصد دارند موضوعات سیاسی را با یک روح دینی بیان کنند که این نوع نمایش به نظر من نمی تواند دینی باشد و بیشتر یک تئاتر تبلیغی- سیاسی است که به آن چاشنی دینی داده اند.»
صادقی می گوید: «من تا به حال هیچ تئاتر واقعاً دینی در میان آثارمان ندیده ام که حتی بتواند با ساده ترین تعزیه نامه هایمان برابری کند.»
وی در مورد اجرای نمایش های تعزیه هم می گوید: «ما نمایش تعزیه داریم، اما اجرای آن خیلی محدود و کم است. در واقع، مناسبتی است و منظم نیست و استمرار ندارد. تعزیه بیشتر در ایام محرم و صفر و آن هم در مکان های خاصی اجرا می شود.»
این استاد دانشگاه در مورد راه کارهای بهبود و تقویت نمایش دینی معتقد است که باید در میان هنرمندان و در فرم و محتوای کار، ایمان وجود داشته باشد و این ایمان باید در دل دست اندرکاران تئاتر هم جریان پیدا کند. مهم نیست کجا، کی و چگونه! اگر این ایمان وجود داشته باشد، تئاتر خود به خود دینی می شود.

نیاز به شناخت داریم
مهرداد ابروان (عضو کانون ملی منتقدان تئاتر و مدرس تئاتر) درباره جایگاه تئاتر دینی در بدنه تئاتر می گوید: «می توانم بگویم که ما تئاتر دینی داریم. از ابتدای انقلاب اسلامی در سال 1357، تئاتر دینی به طور جدی تری در کشور ما مطرح شد که تا به امروز هم ادامه داشته است.»
او درباره نوع نمایش های دینی می گوید: «ما کارهای مختلفی داشته ایم که در قالب های دینی طرح و ارایه شده اند؛ مثلاً یک نوع نمایش تقریباً بر گرفته از عزاداری ها و حتی در جاهایی مشابه روضه خوانی و نظایر آن ارایه شده است؛ نوع دیگر نمایش دینی، تعزیه است که در کشور رواج دارد و خیلی هم مورد توجه عامه مردم است؛ یک گونه تئاتر دینی دیگر هم هست که چند سالی است باب شده و این گونه آثار در عین این که در ظاهر ممکن است مشخصه های همیشگی آثار دینی را نداشته باشند، اما می کوشند به یک گونه درون کاوی و ژرف نگری در دین بپردازند و در حقیقت از درون، دینی باشند.»
ابروان در ادامه می افزاید: «نمایش و تئاتر دینی ما در حال تجربه است و گروه هایمان در حال آزمون و خطا و پیمودن مسیر کاری خودشان اگر این نوع تئاتر هم تطور خودش را پیدا کند، در مجموعه تئاتر واقعاً می تواند جایگاه خاص و ویژه ای داشته باشد.»
وی در ادامه اضافه می کند: «فقط توصیه ام به عزیزانی که در این حوزه کار می کنند این است که در این زمینه همه ما نیاز به شناخت داریم و نیازمندیم که وجوه مختلف دین از دیدگاه های مختلفی به مخاطب عرضه شود و جلوه گر باشد.»
***
آنچه از برآیند این چند گفت و گو و همچنین مقایسه با سایر گفته های کارشناسان عرصه تئاتر به نظر می رسد این است که در حال حاضر تعزیه به عنوان یک گونه نمایشی مستقل، با ویژگی های خاص خود در حوزه نمایش دینی پذیرفته شده و جایگاه مهمی هم یافته است، اما آنچه باید براساس شاخصه های دینی(به معنای عام آن) بیشتر مورد توجه قرار گیرد، کار بر روی تئاترهای دیگر(به معنای غربی آن) است که بر دیالوگ و روایت و داستان متکی است و هنوز نتوانسته جایگاه و مقامی متناسب با آنچه باید باشد را به دست آورد. این همان چیزی است که خوشبختانه مسؤلان ما ضرورت آن را احساس کرده اند و در جشنواره های دینی که در رابطه با نمایش و آیین های دینی است، به آن پرداخته اند. در این جشنواره ها قالب های مختلف نمایش دینی، از تعزیه گرفته تا نمایش صحنه ای و... در کنار هم اجرا می شوند و برآیند کلی کارشان به قضاوت گذاشته خواهد شد و مورد ارزیابی قرار خواهد گرفت.

اساس نمایش ایرانی دین است
کتایون فیض مرندی(طراح صحنه، کارگردان و مدرس تئاتر) در تعریف تئاتر دینی می گوید: «تئاتری که دارای مضامین و موضوعات دینی باشد و با دین در ارتباط و درگیر ، دینی است.» وی در مورد نمایش های دینی موجود در بدنه تئاتر می افزاید: «اساس نمایش های ایرانی دین است و شاخص آنها هم تعزیه است که به طور مستقیم و بی واسطه به مضامین دینی می پردازد.»
وی دوران اوج شکوفایی تعزیه در ایران را زمانی می داند که تکیه دولت فعال بود و می گوید: «در آن زمان رشد و جایگاه تعزیه به مراتب بهتر از امروز بود و گروه ها به واسطه رقابتی که با هم داشتند، بیشتر و بهتر به این مسأله می پرداختند. ضمن این که نگاه به این شیوه نمایش و نمایش های دینی هم خاص نبود و تلاشی هم برای فصلی کردن آن(به گونه ای که امروز هست) وجود نداشت.»
وی محدود شدن اجراهای نمایش دینی به روزهای ویژه را از کاستی ها و دلایل ضعف در این حوزه برمی شمارد و می گوید: «در حال حاضر نمایش دینی به آن رشد و بالندگی که باید، دست نیافته است و حتی مثل بقیه شکل های تئاتر به آن پرداخته نشده است.»
فیض مرندی اضافه می کند: «معتقدم که باید به همه گونه های تئاتر به یک اندازه پرداخته شود و همه شکل های تئاتر، از لاله زاری و روشنفکری و دینی و... به یک اندازه مورد توجه باشند. چرا که هر کدام از این گونه های نمایشی پیام ها، روش ها و مخاطب های خودشان را دارند.»

با تقسیم بندی ها مخالفم
آزیتا حاجیان(بازیگر و کارگردان تئاتر) که با تقسیم بندی تئاتر مخالف است، می گوید: «به نظر من تئاتر، تئاتر است و نباید آن را در حوزه های مشخص و مختلف تقسیم بندی کرد. این که شما می گویید تئاتر دینی یعنی این که ما تئاتر غیردینی هم داریم و فکر می کنم که چنین برداشتی اشتباه باشد. مگر تقابل عقل و احساس مضمونی غیردینی است؟»
حاجیان در ادامه به یکی از سخنان امام علی(ع) اشاره می کند(از هر دری که فقر وارد شود، از در دیگر تقوا خارج می شود) و می افزاید: «مگر همین سخن امیرالمؤمنین(ع) را نمی شود به صورت غیرمستقیم در یک نمایش مورد پرداخت قرار داد؟ بنابراین من فکر می کنم هر نمایشی که به نوعی مفاهیم انسانی و اخلاقی را مطرح کند، نمایش دینی است. حاجیان در ادامه می افزاید: من در مجموع، تنها تعزیه را هنر دینی نمی دانم و آن را بزرگنمایی نمی کنم. من سعی می کنم تئاتر را در گستره وسیع تری ببینم و از این منظر کلاً تئاتر را دینی می دانم.»

شاخه ای از تئاتر کشور
فرهاد آئیش(بازیگر و کارگردان) در مورد آیین ها و نمایش های دینی می گوید: «این نمایش ها بخش مهم و شاخه ای از تئاتر کشور قلمداد می شوند و در جایگاه خودشان بسیار مهم اند. این گونه آثار مخاطبان خودشان را دارند و نمی توان آنها را در قالب تحکیم و تکلیف و تحت فشار به مخاطب معرفی کرد.»

گاهی بهتر از فجر
ایرج راد(بازیگر و کارگردان تئاتر) نیز درباره آثار به نمایش درآمده در جشنواره ها و همایش های گذشته ضمن اشاره به تفاوت و تنوع آنها، عدم تناسب و یکدستی گروه های شرکت کننده که باعث می شود تشکل ها و گروه های مختلف بر اساس معیارهای یکسان مورد داوری قرار گیرند را به عنوان مشکل ذکر می کند و می افزاید: «در این برنامه ها گاهی اوقات کارهایی به روی صحنه می روند که بعضاً کیفیت مطلوبتری نسبت به آثار جشنواره تئاتر فجر داشتند.»

فرصت شناسایی
تاجبخش فنائیان(کارگردان و مدرس تئاتر) نیز کیفیت آثار به نمایش درآمده در برخی از جشنواره های دینی را مطلوب ارزیابی می کند و معتقد است که این برنامه ها باید فرصتی باشند تا گروه های نمایشی و برگزارکنندگان، نقاط ضعف و قوتشان را برای دستیابی به کیفیت و درجه ای مطلوب تر بشناسند.

گونه فاخر نمایش ایرانی
هادی مرزبان(کارگردان و بازیگر تئاتر) تعزیه را گونه ای فاخر از نمایش دینی ایرانی می داند و معتقد است که تئاتر دینی ایران به بهترین شکل و با کیفیت مطلوبی در این گونه نمایشی متجلی شده است.
وی می گوید: «تعزیه از آن جا که در ارتباط مستقیم با مخاطبانش ارایه می شود و ریشه در باورهای آنان دارد، می تواند همواره پویایی و استقلالش را به عنوان یک نمایش ایرانی حفظ کند. وی رویدادهای مربوط به تئاتر دینی را با توجه به نیازها و خواسته های مردم، مثبت ارزیابی می کند و اظهار امیدواری می کند که در آینده این رویدادها به صورت گسترده تر و با کیفیت و درجه ای مطلوبتر برگزار شوند.»

امروزی کردن نمایش دینی
رحمت امینی(کارگردان و مدرس تئاتر) امروزی کردن نمایش دینی را در نحوه پرداخت و ارایه نمایش بسیار مهم می داند و در ضمن معتقد است که کار دینی به واسطه ابعاد گوناگونی که دارد، سخت و حساس است.

نگاه مناسبتی
سعید شاپوری(کارگردان و مدرس تئاتر) مهمترین کاستی در حوزه نمایش دینی را مناسبتی بودن آن می داند و معتقد است که اجرای این گونه آثار در ایام ویژه، کارها را محدود و شتاب زده کرده است. شاپوری، برنامه ریزی، حمایت و اجرای نمایش دینی در طول سال را از مهمترین راهکارهای رشد این گونه نمایش می داند.
***
آنچه از برآیند گفته های صاحبنظران و کارشناسان تئاتر، می توان در مورد نمایش دینی مورد توجه و تأکید قرار داد را در پایان بحث در قالب چند اولویت مهم آن ذکر می کنیم:
1- تعزیه به عنوان قدیمی ترین نمایش مستقل ایرانی در حوزه نمایش دینی باید مورد توجه و حمایت قرار گیرد.
2- نمایش دینی برای رسیدن به سطح مطلوب و کیفیت بهتر باید استمرار داشته باشد و تنها محدود به مناسبت ها نباشد.
3- پیدا کردن قالب روایی بدیع و زبان و شکل ارایه نو و متفاوت در زمینه تئاتر دینی از مهمترین ضرورت های این عرصه است.